از روانکاوی تا تحلیل رفتار متقابل

از روانکاوی تا تحلیل رفتار متقابل

از کجا آمده­ایم و به کجا می­­رویم …

آدم­هاي واقعي، خودشان تصميم مي­گيرند اما براي آدم­هاي پلاستيکي، فال گيرها. – اریک برن-

روند تاریخی رشد نظریه:

شاید بتوان نطفه اصلی شکل­گیری تحلیل رفتار متقابل را در مقالات “اریک برن” در سال 1949 پیدا کرد، درست همان زمانی که او مشغول تحصیل روانکاوی بود و این شهامت را به خرج داد که مفاهیم فرویدی را به چالش بکشد.(1) و سرانجام، در سال 1958 عزم خود را براي ارائه­ي نظريه­اي جديد، جزم کرد و بعد از انتشار چند مقاله، مقاله­ي مشهور و تاثيرگذار خود را به عنوان «تحليل رفتار متقابل­، روشي بديع و کارا براي گروه درماني» منتشر نمود.(1)(2)

اين مقاله­، مبنايي بود براي نظريه­اي جديد که کم کم با عنوان «تحليل رفتار متقابل » يا به اختصار TA شناخته شد. اريک برن که طي ساليان دراز به مطالعه­ي رفتار انسان­ها پرداخته بود، به سرعت نظريه اش را توسعه داد تا جايي که کتاب مشهور «بازي ها» که در سال 1964 به چاپ رسيد، تبديل به يکي از پرفروش ترين کتاب­هاي دهه­ي70 گشت .

سال هاي 1964 تا 1970، سال هاي بسيار پرکاري براي پدر تحلیل رفتار متقابل بود. او طي همين سال ها «انجمن بين المللي تحليل رفتار متقابل» را پايه گذاري کرد که امروزه تبدیل به مهم­ ترين مرجع براي علاقه مندان به اين نظريه گشته است.(2)

علت بنیادین ظهور:

به راستی چه چیزی بسیاری از اندیشمندان حوضه روان چون برن و راجرز و … را از روانکاوی کلاسیک زده کرد و آنها را به سمت ایجاد رویکردی نوین سوق داد؟ برن در همان سالهای اولیه مطالعه روانکاوی مفهوم نا خودآگاه فرویدی را زیر سوال برد(1) و راجرز مشاهده نمود که اولاً روانکاوی، به عنوان یک رویکرد غالب، بیشتر اوقات ناموثر است. ثانیاً، متوجه شد که صاحب نظران مطرح در روان شناسی، در این مورد که برای درمان افراد مبتلا به اختلالات روانی کدام روش بهتر است، اختلاف نظر داشته، و نمی‌توانند به توافق برسند. ثالثاً، دریافت که گشتن به دنبال یک بینش(بصیرت یا شهود) به مشکلات روانی، معمولاً راه به جایی نمی‌برد و باعث دلسردی می‌شود.(3)

 همچنین نظریه روانکاوی از نظر تولید فرضیه های ابطال پذیر، خیلی ضعیف ارزیابی می­شود و دیگر بر حوزه روان­ درمانی حاکم نیست و اغلب روان­ درمانگران امروزی از سایر گرایشهای نظری استفاده می کنند و در مجموع روانکاوی از نظر راهنمایی برای مشکلات عملی، ضعیف است.(4)

پدر تحلیل رفتار متقابل چه گفت:

چنین فضایی برن را به سمت ایجاد روانشناسی تحلیل رفتار متقابل هدایت کرد ولی به راستی برن چه گفت؟

او باور داشت که همه انسان ها ذاتا خوب هستند و این حالت از نهاد انسان بر می­خیزد تا این که به رفتار مربوط شود و از نظر ارزش انسانی همه­ی بشر در یک سطح قرار دارند و هیچ کدام بالاتر نیستند و این موضوع یک واقعیت است حتی اگر رفتار و کنش متفاوتی داشته باشیم و یا دارای نژاد، مذهب و سن متفاوتی باشیم.(5) که این دیدگاه را میتوان در مغایرت با فلسفه گرایش به قدرت نیچه و گرایش به لذت فرویدی، در مورد انسان دانست، زیرا برن معتقد بود که همه انسانها توانایی تفکر را دارا هستند (به جز آنهایی که ضایعات مغزی شدیدی دارند) و تمایل جهان شمولی برای رشد در جهت مثبت در آنها نهادینه می­باشد.(5)(6)

انسان برای داستان و سرنوشت زندگی خود تصمیم می­گیرد و بنا براین او قادر به تغییر دادن آن می­باشد.(5)(6) که این مسئله شبیه برداشت راجرز از انسان و مفاهیم انتخاب آزاد و قابلیت خودگردانی وی می­باشد(4) و نهایتا اینکه در حوزه درمان، هم درمانگر و هم درمانجو مسئول هستند و با هم قرار­دادی درمانی بر اساس شرح وظایف خویش می­بندند و این ارتباط باز و نا­محدود می باشد و مراجع باید درست به اندازه درمانگر درباره آنچه در کارشان پیش می­آید اطلاعات کامل داشته باشد(5) که این امر نیز در مقابل فضای خنثی و اسرارآمیز فرویدی قرار می­گیرد.

نظریه تحلیل رفتار متقابل:

از جمله خصوصيات نظريه­ي برن استفاده از کلمات ساده و همه فهم براي بيان مقصود است اما استفاده از همين کلمات ساده باعث شد بسياري از روان درمانگران، با عنوان «روان شناسي عامه» از اين نظريه ياد کنند. اما با گذشت زمان و تلاش برخي شاگردان وی، کم کم نظريه­ي « تحليل رفتار متقابل» ، از جايگاه خوبي در بين روان شناسان برخوردار شد به طوري که امروزه شاهد گرايش روز افزون روان درمانگران به اين نظريه هستيم.(2)

تحليل رفتار متقابل، نظريه­اي در مورد شخصيت و روش منظمي براي روان درماني به منظور رشد و تغييرات شخصي می­باشد.(2)(5) این تعریفی است که به وسیله انجمن بین المللی تحلیل رفتار متقابل ارائه شده است.(5) از جمله خصوصيات اين نظريه­، اين است که فرآيند درمان، فرآيندي يک سويه نيست بلکه با کمک اين نظريه، درمانگر و درمانجو هر دو در کار درمان دخيل هستند. در واقع درمانگر ، تنها به بيمار کمک مي کند تا اصول نظريه را درک کند و پس از آن، اين خود بيمار است که بايد مشکلاتش را کشف و آنها را رفع کند و البته در اين راه، درمانگر به بيمار کمک خواهد کرد.(2)(5)(6)

اين نظريه راه کارهايي براي درمان هاي فردي، گروهي، زوجي و خانوادگي ارائه مي­دهد و در عين حال به افراد کمک مي­کند تا در ارتباطات خود با ديگران، آگاهانه از رفتارهاي مخرب پرهيز کنند.(2)(6)

مفاهیم کلیدی نظریه:

طبق نظريه ي تحليل رفتار متقابل اريک برن، شخصيت انسان از سه بخش کودک، والد و بالغ تشکيل شده است.(5)

1) والد (Parent): بخش والد، تشکيل شده است از رفتارها و نگرش هايي که از پدر و مادر و افراد صاحب قدرت به عاريت گرفته­ايم .(2)(5) هر وقت که درصدد نصيحت کردن ديگران برآمديم و همچون يک پدر و مادر مهربان و دلسوز به ارشاد و راهنمايي ديگري اقدام کرديم، والد درون خود را فعال نموده­ايم. مصاديق بيروني والد، پدر و مادر، معلمان، پليس و همه­ي افرادي هستند که به گونه­اي خود را صاحب فهم و کمالات و قانون گذار مي­دانند . والد ما هميشه درصدد اندرز ديگري و صدور دستور بايد و نبايد­، تصميم گيري و بالاخره خدامنشي است.(2)

2) کودک (Child): کودک­، بخش عاطفي و احساسي درون ما و احساس درباره ي مسائل مختلف زندگي است­.(2)(5) وقتي که ما با يک کودک به بازي مي­پردازيم و يا در رفتارها و بازي هاي او تامل مي­کنيم، در واقع کودک درون خود را فعال نموده­ايم. هنگامي که در جشن تولد يا مهماني شرکت مي­کنيم و يا زماني که گريه مي­کنيم، ديگران را دست مي­اندازيم و خود را لوس مي­کنيم، کودک درون ما بيدار شده است.(2)

3) بالغ (Adult): بالغ، جنبه­ي منطقي و خردمند شخصيت ماست، و به صورت اینجا و اکنونی مسائل را بررسی می­کند.(2)(5) بالغ همچون يک کامپيوتر عمل مي کند؛ اطلاعات را جمع آوري، پردازش و نتيجه گيري مي­کند. بالغ از احساس و عاطفه، به دور است و فقط طبق واقعيت عمل مي کند. کار اصلي بالغ، مديريت بخش هاي ديگر است. بالغ، واسط بين کودک و والد است و در مواقع تصميم گيري و حسابگري درباره­ي امور مهم زندگی مانند شغل، تحصيلات، ازدواج، سرمايه گذاري و … (باید) ظاهر شود.(2)

بحث اصلي « تحليل رفتار متقابل » تعامل بين اين سه گانه يا سه بخش شخصيت انسان است.(5) هر گاه فرد بتواند در مواقع مناسب و ضروري بخش مربوطه را به کار گيرد، در واقع توانسته است نه تنها با بخش هاي دروني خود بلکه با ديگري نيز در موضع تعامل و سازگاري قرار بگيرد. آسيب رواني، زماني ايجاد مي شود که يکي از اين سه گانه، مستبد شود و بر بخش هاي ديگر مسلط شده و نگذارد آنها نقش خود را ايفا کنند.(2)

4) عطش به محرک و نوازش: عطش ها نیاز برای تحریکهای جسمی و عاطفی هستند، برن این حالت را عطش به محرک نامید.(5)(6) انتخاب کلمه نوازش توسط وی به نیاز اولیه برای لمس شدن مربوط می­شود. او اشاره می­کند که ما به عنوان افراد بزرگسال هنوز در کاوش تماس جسمی دوران کودکی هستیم ولی یاد می­گیریم که شکلهای دیگر درک حضور دیگری را جانشین لمس جسمی کنیم و هر گونه رفتار (مثبت یا منفی) از جانب دیگران نشان می­دهد که حضور ما درک شده است.(5) ما به نوازش نیاز داریم و اگر نوازش نگیریم احساس محرومیت و طردشدگی می­کنیم.(5)

5) بازی­ها : بازی رشته­ای تبادل ارتباطی مکمل با هدف نهفته است که تا حصول به نتیجه پیش بینی شده و کاملا مشخص پیش می­رود و جریان پیدا می­کند. یعنی هر بازی رشته­ای تبادل مشخص و تکراری است، با ظاهری قابل قبول و دارای انگیزه­ای پنهانی-یا به زبان عامیانه تر رشته­ای ارتباط است با دام یا کلک.(6)

6) پیش­نویس زندگی : برن در کتاب اصول درمان­های گروهی پیش­نویس زندگی را به عنوان طرح ناخودآگاه زندگی تعریف کرد.(5) بدین معنا که، طرح زندگی که در دوران کودکی ریخته شده است، به وسیله والدین تقویت شده و با حوادث بعدی توجیه می­شود و بالاترین نمود آن در انتخابهایی است که شخص در زندگی به عمل می­آورد.(5)

امین زندی-روانشناس و مدرس دوره های تحلیل رفتار متقابل
برای آگاهی از زمان دوره ها با تلفن مرکز شایگانه 22876216 تماس حاصل فرمایید و یا به آی دی تلگرام شایگانه پیام دهید.

منابع

• The biographyEric Berne, Master Gamesmanby Elizabeth Watkins Jorgensen and Henry Irvin Jorgensen (Grove Press, 1984)
• مجله ي شادکامي و موفقيت شماره ي 66
• گنجی، حمزه.نظریه‌های شخصیت. نشر ساوالان، ۲۰۱۲
• سید محمدی، یحیی. نظریه‌های شخصیت. نشر روان، 2002
• دادگستر، بهمن. تحلیل رفتار متقابل. نشر دایره، 1392
• فصیح، اسماعیل. بازی­ها. نشر ذهن آویز، 1390